Verslag groep 58 Bolivia en follow-up groep 47.1

San Ignacio de Moxos, Bolivia

Trainingsdata: 3-5 en 10-12 oktober 2014 

Follow-up 47.1: 27-28 september 2914

Door Christien Oudshoorn

San Ignacio

San Ignacio de Moxos is een klein dorp in de provincie Beni in het Andesgebergte, in het noorden van Bolivia. In het regenseizoen (oktober tot en met april) overstromen de uitlopers van de Amazonerivier en is het dorp alleen per mini-vliegtuigje te bereiken. Het grootste gedeelte van het jaar is er het ongelofelijk heet en vochtig, maar in de winter (juni – augustus) kom El Sur, de wind uit Patagonia en wordt het behoorlijk koud. Er is een droge periode waarin er door blikseminslag regelmatig grote branden zijn.
Door klimaatverandering en door de vele stuwdammen die de Brazilianen hebben gebouwd aan de Boliviaanse grens is dit ritme van slag. De overstroming is afgelopen jaar veel erger geweest en heeft veel langer geduurd dan normaal, waardoor de oogst mislukt is en veel koeien zijn gestorven. Dit is een grote klap voor de toch al ongelofelijk arme bevolking.

Een aantal mensen – of eigenlijk twee rijke families – in San Ignacio verdient aan veeteelt, houtkap en – in mindere mate – aan visserij, maar het merendeel van de bevolking leeft in grote armoede. Een van de weinige organisaties die zorgen voor werkgelegenheid is de gemeente. Deze is ontzettend corrupt. In de afgelopen paar jaar is het aantal mensen dat voor de gemeente werkt, verdubbeld. Er zijn veel banen vergeven aan vrienden en familie van de burgemeester. Daardoor kan de gemeente op bepaalde gebieden niet meer aan haar verplichtingen voldoen. Zo waren de medewerkers van de bibiliotheek, die de training organiseert, al meer dan vier maanden niet betaald.

Door de afgelegen ligging is de cultuur in San Ignacio goed geconserveerd gebleven. Wereldberoemd is het dorpsfeest eind juli, waarbij inheemse bevolkingsgroepen vier dagen lang hun traditionele dansen uitvoeren. Er zijn vier grote groepen: Mojeños, Mowimas, Mosetenes en Chimanes. Iedere groep heeft een eigen taal, al zijn deze hard bezig uit te sterven. Verder overheerst de extreem machistische ‘camba-cultuur’. Vrouwen hebben een sterk ondergeschikte positie en huiselijk geweld en verkrachtingen komen veel voor.
Door de beperkte infrastructuur is het toerisme weinig ontwikkeld, maar een jaar geleden is San Ignacio uitgeroepen tot cultureel werelderfgoed en het klassieke orkest is wereldberoemd. Mede hiermee zijn er plannen om het toerisme te stimuleren.

Maria Luisa, een Spaanse vrouw, is negen jaar geleden naar het dorp gekomen en heeft daar een bibliotheek opgezet. Het is de enige plaats in San Ignacio waar mensen toegang hebben tot internet, boeken kunnen lezen en voor de meesten is het ook de enige plaats waar ze rustig huiswerk kunnen maken of studeren. In de bibliotheek worden allerhande cursussen gegeven en ook huiswerkbegeleiding. Sariela Arancibia organiseerde in naam van de Bibliotheek de Libre training organiseren.

Veel belangstelling

In april 2014 vond de eerste Libretraining in San Ignacio plaats, georganiseerd vanuit de bibliotheek. Er was enorm veel belangstelling voor de training. Zo veel zelfs, dat veel mensen die wel aan de criteria voldeden, afgewezen moesten worden. Mensen in San Ignacio hebben maar weinig mogelijkheden om opleiding te volgen. Ze zijn arm, het dorp ligt afgelegen en er komen maar weinig mensen van buiten. Daarom waren degenen die niet mee konden doen erg teleurgesteld. We hebben toen toegezegd later in het jaar nog een training te organiseren.

Ook dit keer had de bibliotheek de training georganiseerd. Sariela had verschillende bijeenkomsten georganiseerd om geïnteresseerden voor te lichten over de training en ze te helpen bij het invullen van het deelnameformulier.

Hoewel 17 mensen waren toegelaten waren voor de training, waren er uiteindelijk maar 12 deelnemers, waarvan er één later is afgevallen. In Bolivia is dit een veelvoorkomend probleem; mensen vinden het lastig om hun afspraken na te komen. Bovendien hadden we de pech dat precies in deze periode (onverwacht) de PROVOCOM trainingen begonnen. Dit zijn door de overheid georganiseerde trainingen waaraan mensen die (indirect) betrokken zijn bij het onderwijs verplicht moeten deelnemen.

Heterogene groep

De groep was heel divers, met vrij grote niveauverschillen. Ze waren allemaal erg gemotiveerd om te leren. Lastig was dat mensen heel bang waren voor roddels en daarom geen persoonlijke voorbeelden wilden geven als we het hadden over conflicten bijvoorbeeld. De context is ook erg hiërarchisch. Mensen die net wat armer zijn dan de rest, zijn over het algemeen extreem bescheiden en teruggetrokken. En mensen die gestudeerd hebben, staan hoog in aanzien en worden aangesproken met hun titel ‘licenciado/a’. We moesten daarom vrij veel moeite doen om te zorgen dat iedereen in de groep tot zijn recht kwam. Naarmate de training vorderde, ging dit steeds beter.

De training: vooral veel experimenteren met nieuw gedrag

Ik gaf de training samen met Aida en Andrea van WHY. Voor hen was het de vijfde. Elke keer weer sta ik ervan versteld hoe goed zij erin zijn om contact te maken met deelnemers en hun vertrouwen te winnen. Het lukt ze steeds snel om (in deze context) heel gevoelige thema’s bespreekbaar te maken, zoals bijvoorbeeld het gebruik van voorbehoedsmiddelen of het veel voorkomende probleem van huiselijk geweld.

Voor de meeste mensen hier is het bijna onmogelijk om vijf dagen achter elkaar vrij te maken en daarnaast vinden we het heel belangrijk dat ze hun leerervaringen toepassen. Daarom hadden we de training verdeeld over twee weekends. Aanvankelijk was het idee om beide weekenden vrijdagavond te werken en zaterdag en zondag de hele dag, maar in het tweede weekend vallen op zondag de verkiezingen en dan mogen er in Bolivia geen bijeenkomsten plaatsvinden met meer dan vijf personen. Uiteindelijk werkten we dat weekend dus donderdag en vrijdagavond en zaterdag de hele dag. Op zaterdagavond hadden we een feestelijke avond met diploma-uitreiking.

De rode lijn in de training was uiteindelijk het idee dat ‘als je niet tevreden bent over bepaalde resultaten, je je eigen gedrag moet aanpassen’. Op verschillende momenten werd duidelijk dat ze dingen vaak steeds op dezelfde manier aanpakten, ook als die aanpak niet tot goede resultaten leidde. Ze probeerden bijvoorbeeld een medewerker beter te laten werken door hem uit te leggen wat hij moest doen. Als dat geen resultaat opleverde, gingen ze hem nog meer uitleggen. Of een ouder die vertelde dat ze vaak op haar zoon mopperde. Als hij daar niet op reageerde, ging ze nog meer mopperen, maar met een hardere stem.

We oefenden veel met ‘experimenteren met nieuw gedrag’. Daarvoor was eerst nodig dat ze gingen zien dat er niet ‘één goede manier is om de dingen aan te pakken’. Wat het beste werkt, hangt af van de context en de persoon waarmee je te maken hebt. Instinctief neigen ze vaak naar een autoritaire aanpak als ze iets gedaan willen krijgen. Dit patroon bleek lastig te doorbreken, maar het was heel inspirerend om hun verrassing te zien toen ze merkten dat andere opties (vragen stellen, ondersteunen, et cetera) eigenlijk heel goed werkten.

Evaluatie
Op de vraag over hoe ze de training in het algemeen waardeerden, antwoordde één deelnemer met een 7, drie deelnemers met een 9 en zeven deelnemers met een 10. Gemiddelde cijfer: 9,1.

Extra workshops

Na de vorige training waren de deelnemers erg gemotiveerd om hun leerervaringen te delen met anderen. Daarom hadden we aangeboden om deze keer ook een train-the-trainer programma aan te bieden. Deze was ook toegankelijk voor mensen die niet aan de 5-daagse Libretraining hadden deelgenomen doordat ze bijvoorbeeld niet aan de criteria voldeden of geen tijd hadden. Deze training werd overigens niet gegeven onder de vlag van Libre.

We organiseerden een training van drie ochtenden over de volgende onderwerpen:
– Ervaringsgericht leren; leren aan de hand van de praktijk, interactieve oefening en het ontwerp van een ervaringsgerichte training. Na afloop zette elke deelnemer zelf een minitraining in elkaar over een onderwerp naar keuze. Deze kon zijn voor medewerkers van de organisatie, maar ook voor leden van het gezin.
– Stimuleren van participatie; leren een brainstormsessie te begeleiden. Hoe stimuleer je mensen om hun mening te geven? Hoe reageer je op dingen die genoemd worden en hoe concretiseer je datgene wat besproken is zodat er ook echt iets mee gebeurt na afloop.
– Coaching-technieken; eerst bespraken we een aantal basistechnieken en dan oefenden de deelnemers aan de hand van concrete cases met het ‘effectief gebruik van vragen’ en met het geven van feedback en luisteren- samenvatten en doorvragen.
De trainingen werden erg goed ontvangen. Wat deelnemers er met name aan waardeerden, was dat ze erg praktisch zijn en ze erg gestimuleerd werden om het geleerde in de praktijk te brengen.

De Follow-up training

Aanvankelijk hadden bijna alle deelnemers aangegeven mee te willen doen met de Follow-up training. Maar toen puntje bij paaltje kwam, bleken maar weinig mensen zich op te geven. Ook hier zagen we weer dat veel mensen moeite hebben om zich langere tijd ergens aan te committeren.

Toen we op zaterdagochtend bij elkaar kwamen, waren we met zes deelnemers en Andrea en ik als trainers. We begonnen met een check-in; een rondje waarin iedereen aangeeft hoe hij/ zij zich voelt en wat er op hoofdlijnen speelt in zijn / haar leven op dat moment. Bijna iedereen gaf aan zich gedemotiveerd te voelen doordat er zoveel mensen niet waren komen opdagen. Na het er even over gehad te hebben, besloten we samen ons niet te laten kisten. Het was ook een voordeel met een klein groepje te zijn met bijna allemaal medewerkers van de bibliotheek. Zij die er waren, waren heel gemotiveerd en door het kleine groepje zouden we in elk geval heel gericht kunnen werken en de training goed kunnen aanpassen aan hun specifieke behoeftes.

Meer teamgevoel, een grote verandering bij Inés en een minder autoritaire directeur

De eerste dag hebben we besteed aan terugblikken en aan vertellen van verhalen, en de tweede dag aan het oefenen van de trainingsonderdelen die de deelnemers het belangrijkst vonden.

De training heeft duidelijk impact gehad. Binnen de bibliotheek is er nu veel meer teamgevoel. Een van de deelneemsters, Inés, sprong er echt uit. Zij was tijdens de 5-daagse training heel stil en teruggetrokken, nu was zij een energieke vrouw die zich durfde uit te spreken. Ze had soms nog wel moeite om uit haar woorden te komen, maar als ze vastliep zei ze heel rustig: “Ik begin even opnieuw”, waarna ze alsnog heel helder en rustig haar verhaal deed.

De directeur van de organisatie, Danny, gaf aan dat hij veel minder autoritair was geworden. Zijn medewerkers gaven aan dat hij af en toe nog wel behoorlijk kon instrueren, maar het feit dat ze dat zo openlijk zeiden, gaf al een enorme verschuiving aan in deze ontzettend hiërarchisch georganiseerde gemeenschap.

Op de tweede dag wilden ze het liefst oefenen in het omgaan met conflicten. We begonnen de dag met een herhaling van luisteren-samenvatten-doorvragen. Er was veel goede wil, maar op communicatiegebied was bij de 5-daagse training al veel nieuw voor ze gebleken, dus ze vonden het ook nu weer een hele klus om oude patronen (meteen antwoorden bijvoorbeeld) te doorbreken. Het lukte ze op gegeven moment wel goed om bij anderen te zien of die het goed deden Zelf toepassen was lastiger.

Nadat ze in een U-vorm allemaal een vraag hadden gesteld aan Andrea en vervolgens het antwoord hadden samengevat, gingen we aan de slag met het geven van feedback. We werkten aan een eenvoudig model van ‘een objectieve observatie geven’ en zeggen wat dat met je doet. Ook hier weer merkten we dat mensen niet zo makkelijk persoonlijke voorbeelden gaven, uit angst voor roddels. Uiteindelijk kwamen er toch een paar casussen uit de groep naar voren waar we met elkaar aan konden werken.

Tot slot hebben Andrea en ik een aantal conflict-casussen uitgeschreven waar de deelnemers mee gingen oefenen. We combineerden hierbij het luisteren-samenvatten-doorvragen met het doen van objectieve observaties en het benoemen van emoties. Ieder van ons werkte met een groepje van drie deelnemers, waardoor we heel gericht feedback konden geven.

We sloten de dag af met een groepsfoto bij het meer.

Stapje voor stapje richting verandering

San Ignacio is een prachtige en bijzondere plek met veel potentieel. Ik heb hier zoveel getalenteerde en betrokken mensen ontmoet. Tegelijkertijd is het een plek waarvan de moed je soms in de schoenen zakt. Ieder jaar worden de overstromingen erger, waardoor de oogst mislukt, het vee sterft en ze maandenlang afgesloten zijn van de wereld. De infrastructuur is slecht en daardoor is het moeilijk om de economie echt op gang te krijgen. De vaak ongezonde en gewelddadige relaties tussen mannen en vrouwen komen indirect voort uit jarenlange onderdrukking tijdens de kolonisatie.

Zulke enorme problemen zijn natuurlijk niet met een training op te lossen. Toch geloof ik dat het opleiden en versterken van lokale leiders de enige manier is om langzaam maar zeker de spiraal van armoede, onderdrukking en geweld te doorbreken. Er is wel veel geduld en vasthoudendheid voor nodig.

Aida en Andrea zijn inmiddels bezig om een team van trainers op te leiden in de bibliotheek. Iedere maand gaat één van hen twee maanden naar San Ignacio en werkt daar dan intensief aan het opleiden van lokale mensen. Ze leiden op dit moment zes trainers op, die op hun beurt leiderschapstrainingen geven aan 24 jongeren. Daarnaast zijn ze nauw betrokken bij een groep vrouwen die activiteiten gaan organiseren die moeten leiden tot meer gendergelijkheid. Het zijn druppels op een gloeiende plaat, maar voor de direct betrokkenen maken die druppels een groot verschil.